การวิจารณ์วรรณกรรมในสมัย พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย (รัชกาลที่ ๒ พ.ศ. ๒๓๕๒-๒๓๖๗)

การวิจารณ์กวีนิพนธ์ในอดีต

                ในสมัยกรุงศรีอยุธยา หลักฐานที่ปรากฏชัดเจนเกี่ยวกับการวิจารณ์วรรณคดี ซึ่งคู่กับการแต่งหนังสือก็คือ จินดามณี ของพระโหราธิบดี แห่งรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (๒๑๙๙-๒๒๓๑) สิ่งที่เกี่ยวข้องกับการวิจารณ์วรรณคดีคือตอนที่อธิบายถึงวิธีแต่งกาพย์กลอน พร้อมทั้งตัวอย่างฉันท์ ซึ่งคัดมาจากคำฉันท์เรื่องต่างๆ มากมาย รวมทั้งตัวอย่างโคลงที่คัดมาจากลิลิตพระลอด้วย

                หากสมมุติฐานว่า “การศึกษาทางวรรณคดีวิจักษ์ (หรือความตระหนักค่าของวรรณคดี) และวรรณคดีวิจารณ์อยู่คู่กับการศึกษาการแต่งหนังสือ” เป็นที่ยอมรับอย่างทั่วไปแล้ว ก็ย่อมสรุปได้ว่า จินดามณีเป็นหนังสือไทยที่ให้แนวทางวรรณคดีวิจารณ์เล่มแรก และพระโหราธิบดีก็นับได้ว่าเป็นผู้วิจารณ์วรรณคดีคนแรกของไทย ด้วยการวินิจฉัยตัดสินเพื่อคัดเลือกตัวอย่างร้อยกรองที่ไพเราะเหมาะสมที่จะใช้เป็นแบบอย่างสั่งสอนกุลบุตรผู้ศึกษา

                สรุปได้ว่า ต้นแบบแนวคิดการวิจารณ์วรรณคดีของไทยนั้นมาจากอินเดียโบราณหรือวรรณคดีสันสกฤต แล้วคนไทยได้นำมาผสมผสานอย่างแนบเนียนกับวิญญาณแห่งนักวิจารณ์ของคนไทย ซึ่งเน้นความมีระเบียบแบบแผน ความประณีตงดงาม และมีคุณค่า

                ตามประวัติวรรณคดีไทย ตั้งแต่สมัยสุโขทัย สมัยอยุธยา และสมัยต้นรัตนโกสินทร์ลักษณะการแต่ง แนวคิด และวัฒนธรรมในทางวรรณคดีไทยมีลักษณะเป็นมรดกวัฒนธรรมอินเดียโบราณ ทั้งวัฒนธรรมของลัทธิฮินดู หรือลัทธิพราหมณ์ ดั้งนั้นการวิเคราะห์วิจารณ์นอกจากจะใช้แนวทางสากลแล้ว อาจจะต้องใช้ความรู้ทางอารยธรรมอินเดียประกอบด้วยตามสมควร

การวิจารณ์ในรัชกาลที่ ๒

                ในรัชกาลที่ ๒ จัดว่าเป็นยุคทองแห่งวรรณกรรม จนกล่าวได้ว่า “ถ้าใครเป็นกวีก็เป็นคนโปรด”
เนื่องจากสถานการณ์บ้านเมืองมีความสงบ พระมหากษัตริย์และกวีต่างๆ จึงให้ความสนใจในวรรณกรรมเพื่อความเพลิดเพลินมากขึ้น

                วรรณกรรมในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยอยู่ในระยะเวลาก่อนรับอิทธิพลตะวันตก ลักษณะของวรรณกรรมคือ นิยมแต่งเป็นร้อยแก้ว เน้นหนักในด้านศิลปะของการแต่ง เรียบเรียง คุณค่าของวรรณคดีในยุคนี้จึงอยู่ที่ศิลปะการแต่งมากกว่าเนื้อเรื่อง จึงทำให้เนื้อเรื่องในยุคนี้จำกัดอยู่ในวงแคบ ซึ่งเกี่ยวกับศาสนา คำสอน

                ส่วนธรรมเนียมในการแต่งนั้น มีการวางโครงสร้างอย่างมีแบบแผน ทั้งยังมีธรรมเนียมนิยมในการบรรยายและการพรรณนาอย่างเข้าแบบ จึงนับได้ว่ามีลักษณะทางมัณฑศิลป์ มีสำนวนประดิษฐ์  เล่นคำ เล่นเสียง เล่นความ และโวหารเป็นสิ่งสำคัญกว่าสิ่งอื่นๆ

                ซึ่งธรรมเนียมนิยมในระยะนี้คือการแต่งเป็นร้อยกรองยาวๆ  เป็นวรรณกรรมเพื่ออารมณ์มากกว่าที่จะเป็นวรรณกรรมเพื่อปัญญา ซึ่งในสมัยนี้กวีมีความเป็นอยู่สอดคล้องกับสังคมซึ่งมีการเปลี่ยนแปลงอย่างเชื่อช้า พอใจในสภาพความเป็นอยู่ของตน จึงไม่มีบทประพันธ์ขัดแย้ง ดิ้นรน หรือแสดงความเดือดร้อนและการกดดันใดๆในด้านที่เกี่ยวกับศาสนา พระมหากษัตริย์ ส่วนวรรณคดีที่เป็นประเภทร้อยแก้วนั้น ผู้แต่งมีความมุ่งหมายเพื่อให้เป็นหลักฐานอย่างใดอย่างหนึ่งมากกว่าให้เป็นวรรณคดี แต่เนื่องจากมีการเรียบเรียงที่สละสลวย จึงได้รับการยกย่องให้เป็นวรรณคดีนั่นเอง

วรรณกรรมไทยยกย่องช่วงเวลาสมัยรัชกาลที่ ๒ ว่าเป็นยุคทองของวรรณคดีไทยเนื่องจากวรรณกรรมสมัยนี้มีคุณค่าทางวรรณศิลป์สูงส่ง เหตุผลสำคัญที่ทำให้การส่งเสริมวรรณกรรมประสบผลสำเร็จอาจประมวลได้จากการที่พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ทรงพระปรีชาด้านอักษรศาสตร์อย่างแท้จริง ทรงศึกษาอักษรศาสตร์จากพระอาจารย์ผู้มีชื่อเสียง คือ สมเด็จพระวันรัต (ทองอยู่) วัดระฆัง ประกอบกับทรงสนพระราชหฤทัยจริงจังในพระราชกรณียกิจนี้ด้วย ทำให้งานส่งเสริมวรรณกรรมเจริญก้าวหน้าอย่างรวดเร็ว

นอกจากจะทรงสนพระทัยวิชาอักษรศาสตร์แล้ว ยังทรงสนพระทัยศิลป์ด้านอื่นๆ อันเป็นเหตุเกื้อหนุนวรรณคดีเป็นอย่างมากด้วย กล่าวคือเมื่อทรงส่งเสริมดนตรี บทขับร้องและบทเสภาก็พลอยได้รับการส่งเสริม การละครก็เช่นกัน วรรณกรรมบทละครเจริญสูงสุดสมัยนั้นก็เพราะการส่งเสริมการละครทั้งละครและละครในนั่นเอง การส่งเสริมวรรณกรรมสมัยนั้นกระทำอย่างมีระเบียบแบบแผนและถูกต้องตามหลักวิชาการ กล่าวคือได้จัดตั้งวงกวีขึ้นในราชสำนัก มีพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเป็นองค์ประธานประกอบด้วยหลักกวีสำคัญๆอีกเป็นอันมาก งานวรรณกรรมเรื่องใหญ่ๆถูกจัดสรรให้กวีรับไปแต่งตามความถนัดของตน และเมื่อแต่งแล้วยังโปรดให้นำมาอ่านให้ที่ประชุมวิจารณ์อีก อาจกล่าวได้ว่าการวิจารณ์วรรณกรรมไทยได้เริ่มต้นขึ้นในสมัยนั้น เมื่อกวีสร้างวรรณกรรมขึ้นตามขั้นตอนดังกล่าว วรรณกรรมจึงมีคุณภาพทางวรรณศิลป์อย่างแท้จริง

การส่งเสริมวรรณกรรมสมัยนั้นมีรากฐานสำคัญจากการฟื้นฟูศิลปวัฒนธรรมสมัยรัชกาลที่ ๑ คือ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ทรงรวบรวมวรรณกรรมเก่าอย่างจริงจัง และทรงนำวรรณกรรมสำคัญมาชำระ ปรับปรุงและแต่งใหม่ ทำให้วรรณกรรมเรื่องและรายละเอียดต่างๆ สมบูรณ์ตั้งแต่ต้นจนจบ การส่งเสริมวรรณคดีในสมัยรัชกาลที่ ๒ จึงตัดภาระเรื่องการสืบหาต้นฉบับการลำดับเนื้อเรื่องและรายละเอียดไปได้ กวีในสมัยรัชกาลที่ ๒ ได้เลือกคัดวรรณกรรมที่รวบรวมและเรียบเรียงเป็นระเบียบแล้วนั้นมาปรับปรุงคุณภาพทางวรรณศิลป์ เรื่อง อิเหนา และรามเกียรติ์ เป็นต้น

สมัยรัชกาลที่ ๒ มีกวีเด่นๆเป็นจำนวนมาก (เป็นผลมาจากการฟื้นฟูวรรณกรรมสมัยรัชกาลที่ ๑ ด้วย ) และกวีเด่นดังกล่าวมีความสามารถเฉพาะตัวต่างๆกัน ทำให้งานสร้างสรรค์วรรณคดีสมัยนั้นเป็นงานที่หลากหลายในประเภทของวรรณกรรม คือมีวรรณกรรมประเภทต่างๆมากมาย และวรรณกรรมแต่ละประเภทมีความงามพิเศษตามความถนัดของกวีด้วย เช่น พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้าฯ ทรงถนัดพระราชนิพนธ์กลอนละคร กรมสมเด็จพระปรมานุชิตชิโนรส ทรงถนัดด้านโคลงและฉันท์ พระยาตรังค์ฯ ถนัดด้านโคลงดั้น นายนรินทรธิเบศร์ทางโคลงสุภาพ และสุนทรภู่ถนัดทางกลอนทั่วไป เป็นต้น กวีดังกล่าวเป็นกวีที่มีความรู้และความสามารถสูงทั้งสิ้น งานวรรณคดีประเภทต่างๆตามความถนัดของกวีจึงมีคุณภาพสูงส่งเป็นที่ยอมรับจนทุกวันนี้

กวีสมัยรัชกาลที่ ๒ มีหลากหลายท่านที่ปรากฏซื่อเด่นมากคือ

๑.พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย

๒.กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์

๓.สมเด็จพระมหาสมณะเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส

๔.พระยาตรังคภูมิบาล

๕.พระสุนทรโวหาร (ภู่)

๖.นายนรินทรธิเบศร์ (อิน)

นอกจากนั้น ยังมีกวีไม่ปรากฏนาม แต่มีผลงานที่น่าสนใจอีกส่วนหนึ่งด้วย

สรุป

                วรรณคดีไทยในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย โดยเฉพาะละครคำกลอนได้เจริญเฟื่องฟูอย่างยิ่ง ราชสำนักของพระองค์เป็นที่ชุมนุมของกวี นักปราชญ์ สำหรับพระองค์ก็ทรงสนพระทัยและสนับสนุนด้านการละครอย่างมาก โดยทรงโปรดให้หัดตัวละครรุ่นใหม่ๆ ขึ้น บทละครบางเรื่องทรงพระราชนิพนธ์ขึ้นเพื่อให้ใช้สำหรับเล่นละคร ในการทรงบทละครนั้น ทรงเลือกสรรเจ้านายและข้าราชการที่เป็นกวีชำนาญกลอนไว้สำหรับทรงปรึกษา เช่น กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ เจ้าฟ้ากรมหลวงพิทักษ์มนตรี และขุนสุนทรโวหาร บทละครใดที่ไม่ได้พระราชนิพนธ์ด้วยพระองค์เอง ก็จะพระราชทานให้กวีที่ปรึกษานำไปแต่ง ตอนใดที่ทรงพระราชนิพนธ์ หรือกวีทีนำไปแต่งแล้วนำมาถวาย ก็จะนำมาอ่านหน้าพระที่นั่งในที่ประชุมกวีเพื่อช่วยกันแก้ไข

จะเห็นว่า การวิจารณ์ที่เกิดขึ้นในสมัยนี้คือ การที่มีการนำงานที่ประพันธ์ขึ้นมาอ่านให้ที่ประชุมวิจารณ์อีก หากมีการแต่งบกพร่องหรือไม่ครบตามแบบแผนก็จะมีการปรับปรุงจนกว่าจะดีขึ้นนั่นเอง นอกจากนั้นจะเห็นว่ามีการนำวรรณกรรมสำคัญมาชำระ ปรับปรุงและแต่งใหม่ ทำให้วรรณกรรมเรื่องและรายละเอียดต่างๆ มีความสมบูรณ์ตั้งแต่ต้นจนจบ ที่สำคัญการ กวีในสมัยรัชกาลที่ ๒ ได้เลือกคัดวรรณกรรมที่รวบรวมและเรียบเรียงเป็นระเบียบแล้วนั้นมาปรับปรุงคุณภาพทางวรรณศิลป์ เรื่อง อิเหนา และรามเกียรติ์ เป็นต้น

เนื่องจากในสมัยรัชกาลที่ ๒ นั้น มีกวีเด่นๆจำนวนมาก และกวีดังกล่าวมีความสามารถเฉพาะตัวต่างๆกัน ทำให้งานสร้างสรรค์วรรณคดีสมัยนั้นเป็นงานที่หลากหลายในประเภทของวรรณกรรม คือมีวรรณกรรมประเภทต่างๆมากมาย และวรรณกรรมแต่ละประเภทมีความงามพิเศษตามความถนัดของกวีด้วย ซึ่งกวีดังกล่าวเป็นกวีที่มีความรู้และความสามารถสูงทั้งสิ้น งานวรรณคดีประเภทต่างๆตามความถนัดของกวีจึงมีคุณภาพสูงส่งเป็นที่ยอมรับจนถึงทุกวันนี้นั่นเอง

ข้อมลูจาก วิชุนรา